07 Ιαν Ο χρόνος είναι ανθρώπινη επινόηση

«O Χρόνος διατάσσει το Γήρας να καταστρέψει την Ομορφιά», του Πομπέο Τζιρόλαμο Μπατόνι (1746). Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη.

Κάθε τέλη του έτους, τέτοιες ημέρες, είναι ίσως λογικό πολλοί να σκεφτόμαστε τον χρόνο. Τον χρόνο που αλλάζει, τον χρόνο που περνάει, τον χρόνο που αφήνει ολοένα και περισσότερα ίχνη πάνω μας και μέσα μας.

Συνήθως οι σκέψεις μας στρέφονται γύρω από πρακτικά θέματα, όπως η βελτίωση της ζωής μας στη νέα χρονιά που μόλις ξεκινάει και νιώθουμε φρέσκοι και παρθένοι μέσα σε αυτήν. Φυσικά όλα αυτά είναι ανθρώπινες ψευδαισθήσεις, πολύ ανθρώπινες και κατανοητές.

Εμείς σήμερα σκεφθήκαμε, με αφορμή το νέο έτος που μόλις ανέτειλε, να το τραβήξουμε λίγο στα άκρα. Να σκεφθούμε πάνω στον χρόνο από τη σκοπιά της φιλοσοφίας αλλά και της φυσικής. Η σχετικότητα του χρόνου, η ιδέα πως ο χρόνος δεν υπάρχει και δεν είναι παρά μια ανθρώπινη επινόηση κ.τ.λ.

Ζητήσαμε λοιπόν από έναν στοχαστή, μελετητή της φιλοσοφίας, και έναν φυσικό να μας μιλήσουν για πώς βλέπουν τον χρόνο ιστορικά οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες.

Παντελής Γκολίτσης, Αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, ΑΠΘ

Το παρελθόν και το μέλλον δεν υπάρχουν

Άραγε υπάρχει ο χρόνος; «Του χρόνου τα μεν γέγονε τα δε μέλλει, έστι δ’ ουδέν»: ο Αριστοτέλης φαίνεται ως ο πρώτος φιλόσοφος που αμφισβήτησε την ύπαρξη του χρόνου. Το παρελθόν και το μέλλον δεν υπάρχουν (το πρώτο όχι πια, το δεύτερο όχι ακόμη), ενώ αυτό που πιστεύουμε ότι υπάρχει, δηλαδή το παρόν, δεν αποτελεί μέρος του χρόνου· ο χρόνος, εξηγεί ο Έλληνας φιλόσοφος, δεν αποτελείται από παρούσες χρονικές στιγμές, όπως η γραμμή δεν αποτελείται από σημεία.

Ο Αριστοτέλης υπήρξε πράγματι ο πρώτος φιλόσοφος που κατάλαβε ότι η άμεση συσχέτιση του χρόνου με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον οδηγεί τον ανθρώπινο νου σε αδιέξοδο. Υποστήριξε ότι ο χρόνος δεν είναι ένα υπαρκτό φυσικό μέγεθος, αλλά η δυνατότητα της αφ’ εαυτής συνεχούς κίνησης να διαιρείται σε μέρη και να γιγνώσκεται ως διαιρεμένη (σε ημέρες, μήνες, έτη, τετραετείς κύκλους Ολυμπιάδων) από νοούσες ανθρώπινες ψυχές τόσο στη συντελική όψη της ως χρονικού διαστήματος (ο χρόνος ορίζεται τότε ως «αριθμός κίνησης») όσο και στην εξακολουθητική όψη της ως διάρκειας (ο χρόνος ορίζεται τότε ακριβέστερα ως «μέτρο του είναι της κίνησης»).

Πολύ αργότερα, ο Βρετανός ιδεαλιστής φιλόσοφος Τζον Ελις Μακ Τάγκαρτ (1866-1925) υποστήριξε πως «κάθε φορά που κρίνουμε ότι κάτι υπάρχει εντός του χρόνου, σφάλλουμε»· ο χρόνος είναι μια ψευδαίσθηση του ανθρώπινου νου. Οι μεταβολές από το μέλλον στο παρόν και από το παρόν στο παρελθόν είναι αναγκαίες προκειμένου τα πράγματα να θεωρούνται εν χρόνω, ενώ καθετί εν χρόνω μπορεί να είναι ή παρελθοντικό ή παροντικό ή μελλοντικό· πιστεύουμε ότι από τα τρία χαρακτηριστικά του χρόνου κάθε συμβάν μπορεί να έχει μόνο ένα. Ωστόσο, σύμφωνα με το παράδοξο του Μακ Τάγκαρτ, καθετί που ο ανθρώπινος νους κρίνει ως εν χρόνω έχει και τα τρία. Η εύλογη αντίρρηση ότι κάθε συμβάν έχει τις ιδιότητες του μελλοντικού, παροντικού και παρελθοντικού όχι ταυτόχρονα, αλλά διαδοχικά, σημαίνει απλώς, εξηγεί ο Μακ Τάγκαρτ, ότι υπήρξε κάποια στιγμή κατά την οποία ένα συμβάν, όπως η παρούσα ανάγνωση, ήταν μελλοντικό, κάποια στιγμή κατά την οποία το συμβάν είναι παροντικό και κάποια στιγμή κατά την οποία το συμβάν θα είναι παρελθοντικό. Εντούτοις, καθώς και οι στιγμές είναι εν χρόνω, αυτή η εξήγηση μας οδηγεί σε αναδρομή επ’ άπειρον: είμαστε αναγκασμένοι να κατασκευάζουμε επ’ άπειρον νέες χρονικές σειρές, προκειμένου να ξεδιαλύνουμε τα τρία χαρακτηριστικά του χρόνου

Το παράδοξο του Μακ Τάγκαρτ προκύπτει από μια γραμμική αντίληψη για τον χρόνο, σύμφωνη με δημιουργιστικά κοσμοείδωλα (όπως αυτά των μονοθεϊστικών θρησκειών) αλλά και με την επιστημονική εικόνα του κόσμου: καθώς το σύμπαν διαστέλλεται, αφήνει πίσω του τη συντελεσμένη διαστολή του. Ωστόσο, σύμφωνα με μια ύστερη αρχαία ελληνική κοσμοθεωρία, η οποία βασίστηκε στην αριστοτελική σύλληψη του χρόνου ως μέτρου του είναι της κίνησης, ο ουρανός, δηλαδή το σύμπαν, δεν είναι εν χρόνω, αλλά είναι ακέραια παρών. Δεν υπάρχει επιπλέον χρόνος που να εμπεριέχει την ύπαρξη του ουρανού, και έτσι ο ουρανός παραμένει αναλλοίωτος· με απλά λόγια, ο ουρανός δεν γερνάει.

Ο Δαμάσκιος, τελευταίος σχολάρχης της πλατωνικής σχολής της Αθήνας (6ος αι. μ.Χ.), εξηγεί ότι ο χρόνος φανερώνεται στον υποσελήνιο κόσμο πρωτίστως ως αίτιος όχι χρονισμού, ώστε να μας παραπέμπει στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, αλλά ως αίτιος χρονικότητας, ρυθμιστικής της αναγκαίως εκτεταμένης ύπαρξης κάθε γενητού και φθαρτού έμβιου όντος. Ανεξαρτήτως του αν υπήρξε, υπάρχει τώρα ή πρόκειται να υπάρξει. Κάθε γενητό και φθαρτό ον πραγματώνει τα βιολογικά συμβάντα που είναι συγκροτητικά του είδους του πάντοτε με την ίδια σειρά.

Ας πάρουμε ως απλό παράδειγμα τις αρχαίες ιπποκρατικές Εβδομάδες: οι επτά επταετίες της ζωής του ανθρώπου (παιδίον, παις, μειράκιον, νεανίσκος, ανήρ, πρεσβύτης, γέρων) είναι αμεταβλήτως διατεταγμένες με αυτή τη σειρά, και ο καθένας από εμάς, καθώς ολοκληρώνει την πραγμάτωση του είδους του ανθρώπου, περνάει αναγκαίως από αυτές· εκτός απροόπτου, το οποίο προκύπτει στον επείσακτο, ιστορικό χρόνο που ενδημεί μόνο στον υποσελήνιο κόσμο. Η εκτεταμένη ύπαρξη κάθε γενητού όντος, εξηγεί ο Δαμάσκιος, διαγράφει έναν κύκλο (χορεία) του οποίου ένα μόνο σημείο είναι κάθε φορά παρόν: αυτό το οποίο χρονίζει η ημερήσια περιφορά του ουρανού, ώστε οι αμεταβλήτως διατεταγμένες ιπποκρατικές επταετίες να γίνονται από μελλοντικές παρελθούσες στο επίπεδο της ατομικής ύπαρξης. Δεν υπάρχουμε χωρίς παρελθόν και μέλλον, υποστηρίζει ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, αλλά υπάρχουμε χάρη στο αιώνιο παρόν του σύμπαντος.

Μάνος Δανέζης, Αστροφυσικός, μέλος του Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Φιλοσοφικά προβλήματα της έννοιας χρόνος

O σκεπτικισμός πάνω στην έννοια και στη φύση του χρόνου αποτέλεσε πάντοτε τη βάση κάθε φιλοσοφικής αναζήτησης. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η προσπάθεια αυτή βρίσκεται αντιμέτωπη με τρεις βασικές δυσκολίες:

1. Δεν μπορούμε να μελετήσουμε τον χρόνο διατηρώντας απόσταση από αυτόν, όπως έχουμε συνηθίσει να κάνουμε όταν ερευνούμε οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο. Tο Σύμπαν, και κατ’ επέκταση ο χρόνος, δεν είναι κάτι έξω από εμάς, αλλά κάτι γύρω εμάς που μας περιβάλλει.

O χρόνος, όπως και ο χώρος δεν έχουν ένα εξωτερικό για τον άνθρωπο περίβλημα, αλλά συνυπάρχουν με αυτή καθαυτήν την ύπαρξή του. Ομοίως ο άνθρωπος δεν αποτελεί ένα κομμάτι του χωροχρόνου, αφού αυτός, από φύση του, είναι ενιαίος και δεν μερίζεται, αλλά ταυτίζεται με αυτόν. Ως εκ τούτου η ανθρώπινη φύση είναι, από απόψεως μέτρησης, άχρονη αιώνια, και πανταχού παρούσα, ασχέτως αν κάτι τέτοιο δεν γίνεται κατανοητό μέσω των επιλεκτικά αναπτυχθεισών αισθήσεών μας.

2. Ενα δεύτερο πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τον χρόνο μέσω των αισθήσεών μας, αφού δεν είναι κάτι απτό. H γαλλική λέξη maintenant (τώρα) νομίζουμε ότι εκφράζει ένα συγκεκριμένο και απτό σημείο, το οποίο όμως στην πραγματικότητα μεταβάλλει διαρκώς θέση μέσα στο χωροχρονικό συνεχές. H γαλλική αυτή λέξη προέρχεται από το ρήμα maintenir (tenir en main = κρατώ στο χέρι) και εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο το φοβερό λάθος μας που οδηγεί στην αδυναμία κατανόησης της φύσης του χρόνου. Tο λάθος αυτό συνίσταται στο γεγονός ότι αντί να βιώνουμε τον χρόνο, όπως θα έπρεπε, προσπαθούμε να μετρήσουμε το «φάντασμά» του, την προβολή του δηλαδή, μέσα και πάνω στον αισθητό για εμάς τρισδιάστατο κόσμο, μέσω υποθετικών και αυθαίρετων τομών τις οποίες δημιουργούμε στη φύση του. Kαι το χειρότερο, τις υποθετικές και αυθαίρετες αυτές τομές του ειδώλου του χρόνου, οι οποίες δεν εκφράζουν τίποτα το πραγματικό από φυσική άποψη, αλλά αποτελούν απλά νοητικά κατασκευάσματα των αισθήσεών μας, τις ταυτίζουμε με αυτή καθαυτήν την έννοια και τη φύση του χρόνου, ο οποίος ως τέταρτη και μη αισθητή διάσταση είναι άτμητος, ενιαίος και άπειρος.
3. O χρόνος δεν παρουσιάζει καμία ιδιότητα από όσες οι πέντε αισθήσεις μας ονομάζουν «ύλη». Δηλαδή είναι ένα όχι αισθητό, αλλά αθέατο γεγονός. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι στη σύγχρονη Φυσική κάτω από κάποιες περίεργες συνθήκες ο χρόνος μπορεί να μετρηθεί σε εκατοστά και οι τρεις χωρικές διαστάσεις, δηλαδή το μήκος, το πλάτος και το ύψος, σε δευτερόλεπτα χρόνου. Στην περίπτωση αυτή έχει διατυπωθεί η θεωρητική άποψη ότι οι μετρούμενες σε μονάδες χρόνου χωρικές διαστάσεις μπορούν να αποτελέσουν έναν ιδιόμορφο τρισδιάστατο χρόνο, ενώ συγχρόνως η διάσταση χρόνος, μετρούμενη σε μονάδες μήκους, μπορεί να συγκροτήσει την έννοια ενός ιδιόμορφου μονοδιάστατου χώρου. Στην Ειδική Σχετικότητα οι αναπτυχθείσες φυσικές συνθήκες «υποχρέωσαν» τον Αϊνστάιν να καταργήσει τις μέχρι τότε απόλυτα χωριστές έννοιες του χώρου και του χρόνου και να τις αντικαταστήσει με μια νέα ενιαία οντότητα, αυτήν του χωροχρόνου, μέσα στην οποία ο χρόνος και ο χώρος γίνονται έννοιες αδιάσπαστες μεταξύ τους. Με βάση ένα τέτοιο σύνολο νέων επιστημονικών ιδεών για τη φύση του χρόνου, ο ίδιος ο Aϊνστάιν έγραψε στην προσωπική του αλληλογραφία (επιστολή 21/3/55 στην οικογένεια του φίλου του Μισέλ Μπέσο μετά τον θάνατό του): «Για εμάς, τους ορκισμένους φυσικούς, η διάκριση ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι μόνο μια ψευδαίσθηση, ακόμη κι αν είναι τόσο επίμονη». Βεβαίως όλα τα προηγούμενα βρίσκουν ακόμη αντίθετους πολλούς φυσικούς, οι οποίοι αρνούνται και την απλή σκέψη ότι αυτό το οποίο μετράμε σαν χρόνο, η πρωταρχική γι’ αυτούς εμπειρία κάθε ανθρώπινης ζωής, αποτελεί μια ανθρώπινη ψευδαίσθηση. Η αντίθεση δηλαδή είναι φιλοσοφική και όχι επιστημονική.

Η άποψη αυτών των φυσικών είναι ότι είτε ο μετρούμενος χρόνος κυλάει πραγματικά, όπως γίνεται κατανοητός από τους ανθρώπους, είτε ο χρόνος είναι κάτι που ο άνθρωπος δεν έχει τη δυνατότητα να αντιληφθεί, και γι’ αυτόν τον λόγο δεν είναι δυνατόν να ενσωματωθεί στο γνωσιολογικό του σύστημα. Ενας από τους υποστηρικτές αυτής της άποψης είναι και ο Ιλια Πρικοζίν (Ilya Prigogine), ενώ ο Aνρί Mπρεξόν (Henri Bergson) διατυπώνει τη θέση: «O χρόνος είναι επινόημα, διαφορετικά δεν είναι τίποτα».

(πηγή: εφημερίδα “Καθημερινή”)